در دنیای آشوبناک قرن 21 که با چهار ویژگی بی ­ثباتی، پیچیدگی، غیر قطعی و مبهم بودن همراه می باشد، مواد مخدر و روان گردان ­ها به عنوان یک تهدید استراتژیک، چند وجهی، چند سببی و سیستماتیک سبب شده که بیش از 275 میلیون نفر از جمعیت 15 تا 64 سال جامعه جهانی حداقل یک ­بار در سال یکی از انواع مواد مخدر و روان­ گردان ها را مصرف نموده و حداقل 31 میلیون نفر از آنان دچار وابستگی و با اختلال شدید مصرف مواد مواجه شوند.
پیش ­بینی­ ها تا سال 2025 میلادی در جهان حکایت از شکل­ گیری بازه انفجار تولید و مصرف مواد دارد. به گونه ­ای که آسیب ­پذیری نوجوانان، جوانان، زنان، افراد شاغل و تحصیل کرده در چرخه مصرف مواد افزایش خواهد یافت. متاسفانه رشد تولید خشخاش، شاهدانه و ماده محرک شیشه در کشور افغانستان، شرایط ورود و مصرف مواد را در کشور با مشکلات جدیدتر مواجه خواهد ساخت. نیم نگاهی به فرا تحلیل نتایج تحقیقات شیوع شناسی مصرف مواد در کشورمان از اواخر دهه 60 تا نیمه اول 90 (حدفاصل سال­ های 1367 تا 1394 هـ . ش) حکایت از افزایش شیوع مصرف مواد داشته که این موضوع، همواره برای مسئولان و مردم نگرانی­ های بی­ شمار و بروز خسارت­ های زیاد در ابعاد مختلف بهداشتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را در پی داشته است.
آنچه در این عرصه، مهم به شمار می ­رود بررسی علل و عوامل موثر در گرایش به اعتیاد می­ باشد. نتایج حاصله از مطالعه مروری و فرا تحلیل پژوهش ­های صورت پذیرفته در خصوص بررسی سبب ­شناسی گرایش به اعتیاد در کشور (حد فاصل سال ­های 1370 تا 1396) حکایت از آن دارد که اهم علل و عوامل موثر در گرایش به اعتیاد،  به دو بخش عوامل فردی و عوامل اجتماعی اختصاص داشته  که سهم عوامل فردی (روان­ شناختی) نسبت به عوامل اجتماعی، اثر زیادتری در گرایش افراد به مصرف مواد و اعتیاد داشته است.
الف) در عوامل فردی، گویه­ های مختلف نیز دارای اثرات متفاوت در گرایش افراد به مصرف مواد و اعتیاد  داشته که به تفکیک عبارتند از: * عوامل فردی با شاخص اثر زیاد: شامل عوامل خودکارآمدی، تنظیم شناختی مثبت، افکار خصمانه، بد نام سازی، سلطه­ پذیری، عزت نفس، دلبستگی دوسوگرا، برانگیختگی، خودکنترلی، حال­ گرای تقدیرنگر، گذشته ­گرای منفی، تنظیم هیجانی، روان­ رنجورخویی، حال­ گرایی لذت طلب، باز بودن نسبت به تجربه، سلامت روان، هویت زودرس، ادراک خطر، تنظیم شناختی منفی، نگرش نسبت به مواد، جنسیت، سابقه مصرف و نوع مواد، رشته تحصیلی، اهمال کاری تحصیلی. *عوامل فردی با شاخص اثر متوسط: شامل بی ­اعتمادی، وابستگی، قصد مصرف موادمخدر، هویت سردرگم، ویژگی‏های شخصیتی، خودکنترلی، ذهن­ آگاهی، احساس پوچی و بی­ ارزشی، رانندگی پرخطر، احساس تنهایی، باورهای غیرمنطقی، شغل، برون ریزی خشم و بیان خشم. *عوامل فردی با شاخص اثر کم: شامل آموزش تصمیم ­گیری، ویژگی­ های شخصیتی (خود راهبری و نوجویی)، تعامل بین سلامت روان و ویژگی­ های شخصیتی، سال تحصیلی، واکنش عاطفی، باورهای فراشناختی، کنترل ناپذیری فکر.
ب) سهم عوامل اجتماعی (خانوادگی و فرهنگی) دارای اثرات متفاوت در گرایش افراد به مصرف مواد  و اعتیاد  داشته که عبارتند از: *عوامل اجتماعی با شاخص اثر زیاد: شامل سبک فرزندپروری خانواده، حمایت افراد مهم، پیوند افتراقی، مشارکت زنان در پیشگیری، سابقه مصرف مواد در خانواده، شغل، نوع مواد و وضعیت اقتصادی. * عوامل اجتماعی با شاخص اثر متوسط: التزام، عملکرد خانواده در حل­ مسئله، محتاط بودن، مقبولیت سازمان­ های آموزشی، توجه طلبی، سرمایه اجتماعی، پیوستگی فعلی، دوستان مصرف کننده و خانواده از هم گسیخته. * عوامل اجتماعی با شاخص اثر کم: شامل بیکاری، تبعیت­ جویی، ریاست ­طلبی، مشغولیت و فرصت افتراقی.
بر این اساس، ضرورت دارد علاوه بر بهبود عملکرد خرده نظام­ های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی توسط حاکمیت، همزمان نیز با مشارکت دستگاه­ های فرهنگی و پیشگیری کشور، نسبت به تقویت سیاست ­ها و برنامه‏های پیشگیری از مصرف مواد در سطح فردی توجه جدی‏تری شود؛ به گونه­ ای که با آموزش مهارت­ های فردی در ابعاد مختلف بر شمرده، نسبت به اقتدار افزایی و ارتقاء قابلیت ­ها و  مهارت ­های فردی آحاد جامعه با اولویت نوجوانان کشور، گام­ های جدی­ تر برداشته شود و با بهره­ گیری و تقویت مراکز مشاوره و ارائه خدمات لازم به خصوص در مدارس و دانشگاه ‏های کشور، آموزش مهارت­ های زندگی از سنین پایین و به صورت کاربردی در مهد کودک­ ها، افزایش برنامه ‏های پیشگیری خانواده محور از طریق ازدیاد برنامه­ های آموزشی و فرهنگی جهت تحکیم بنیان خانواده، آموزش تعامل و شیوه ­های حل ­مسئله صحیح میان اعضای خانواده، ایجاد راه‏کارهای درست نظارتی و حمایتی برای فرزندان و ایجاد شبکه­ های حمایت اجتماعی، شاهد مدیریت و کاهش تقاضای مواد در سطح جامعه باشیم. بدون شک مداخله مراکز علمی و دانشگاه­ ها در سال ­های باقیمانده تا پایان برنامه ششم توسعه، سبب خواهد شد با گسترش اقدامات موثر و مبتنی بر شواهد در عرصه پیشگیری از مصرف مواد، استراتژی­ های سیستم خلاق و پویای موادمخدر و روان­ گردان ­ها ضربه­ پذیر شود. امید می­ رود در راستای آیه شریفه قرآن مجید، همگان برای احیای نفوس انسان ­ها، در جهاد مقدس امر مبارزه، نقش و مسئولیت خود را به درستی ایفا نماییم.