سخن اول دوره ۱۲، شماره ۵۰، زمستان ۱۳۹۷
پیش بینی ها تا سال 2025 میلادی در جهان حکایت از شکل گیری بازه انفجار تولید و مصرف مواد دارد. به گونه ای که آسیب پذیری نوجوانان، جوانان، زنان، افراد شاغل و تحصیل کرده در چرخه مصرف مواد افزایش خواهد یافت. متاسفانه رشد تولید خشخاش، شاهدانه و ماده محرک شیشه در کشور افغانستان، شرایط ورود و مصرف مواد را در کشور با مشکلات جدیدتر مواجه خواهد ساخت. نیم نگاهی به فرا تحلیل نتایج تحقیقات شیوع شناسی مصرف مواد در کشورمان از اواخر دهه 60 تا نیمه اول 90 (حدفاصل سال های 1367 تا 1394 هـ . ش) حکایت از افزایش شیوع مصرف مواد داشته که این موضوع، همواره برای مسئولان و مردم نگرانی های بی شمار و بروز خسارت های زیاد در ابعاد مختلف بهداشتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را در پی داشته است.
آنچه در این عرصه، مهم به شمار می رود بررسی علل و عوامل موثر در گرایش به اعتیاد می باشد. نتایج حاصله از مطالعه مروری و فرا تحلیل پژوهش های صورت پذیرفته در خصوص بررسی سبب شناسی گرایش به اعتیاد در کشور (حد فاصل سال های 1370 تا 1396) حکایت از آن دارد که اهم علل و عوامل موثر در گرایش به اعتیاد، به دو بخش عوامل فردی و عوامل اجتماعی اختصاص داشته که سهم عوامل فردی (روان شناختی) نسبت به عوامل اجتماعی، اثر زیادتری در گرایش افراد به مصرف مواد و اعتیاد داشته است.
الف) در عوامل فردی، گویه های مختلف نیز دارای اثرات متفاوت در گرایش افراد به مصرف مواد و اعتیاد داشته که به تفکیک عبارتند از: * عوامل فردی با شاخص اثر زیاد: شامل عوامل خودکارآمدی، تنظیم شناختی مثبت، افکار خصمانه، بد نام سازی، سلطه پذیری، عزت نفس، دلبستگی دوسوگرا، برانگیختگی، خودکنترلی، حال گرای تقدیرنگر، گذشته گرای منفی، تنظیم هیجانی، روان رنجورخویی، حال گرایی لذت طلب، باز بودن نسبت به تجربه، سلامت روان، هویت زودرس، ادراک خطر، تنظیم شناختی منفی، نگرش نسبت به مواد، جنسیت، سابقه مصرف و نوع مواد، رشته تحصیلی، اهمال کاری تحصیلی. *عوامل فردی با شاخص اثر متوسط: شامل بی اعتمادی، وابستگی، قصد مصرف موادمخدر، هویت سردرگم، ویژگی‌های شخصیتی، خودکنترلی، ذهن آگاهی، احساس پوچی و بی ارزشی، رانندگی پرخطر، احساس تنهایی، باورهای غیرمنطقی، شغل، برون ریزی خشم و بیان خشم. *عوامل فردی با شاخص اثر کم: شامل آموزش تصمیم گیری، ویژگی های شخصیتی (خود راهبری و نوجویی)، تعامل بین سلامت روان و ویژگی های شخصیتی، سال تحصیلی، واکنش عاطفی، باورهای فراشناختی، کنترل ناپذیری فکر.
ب) سهم عوامل اجتماعی (خانوادگی و فرهنگی) دارای اثرات متفاوت در گرایش افراد به مصرف مواد و اعتیاد داشته که عبارتند از: *عوامل اجتماعی با شاخص اثر زیاد: شامل سبک فرزندپروری خانواده، حمایت افراد مهم، پیوند افتراقی، مشارکت زنان در پیشگیری، سابقه مصرف مواد در خانواده، شغل، نوع مواد و وضعیت اقتصادی. * عوامل اجتماعی با شاخص اثر متوسط: التزام، عملکرد خانواده در حل مسئله، محتاط بودن، مقبولیت سازمان های آموزشی، توجه طلبی، سرمایه اجتماعی، پیوستگی فعلی، دوستان مصرف کننده و خانواده از هم گسیخته. * عوامل اجتماعی با شاخص اثر کم: شامل بیکاری، تبعیت جویی، ریاست طلبی، مشغولیت و فرصت افتراقی.
بر این اساس، ضرورت دارد علاوه بر بهبود عملکرد خرده نظام های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی توسط حاکمیت، همزمان نیز با مشارکت دستگاه های فرهنگی و پیشگیری کشور، نسبت به تقویت سیاست ها و برنامه‌های پیشگیری از مصرف مواد در سطح فردی توجه جدیتری شود؛ به گونه ای که با آموزش مهارت های فردی در ابعاد مختلف بر شمرده، نسبت به اقتدار افزایی و ارتقاء قابلیت ها و مهارت های فردی آحاد جامعه با اولویت نوجوانان کشور، گام های جدی تر برداشته شود و با بهره گیری و تقویت مراکز مشاوره و ارائه خدمات لازم به خصوص در مدارس و دانشگاه های کشور، آموزش مهارت های زندگی از سنین پایین و به صورت کاربردی در مهد کودک ها، افزایش برنامه های پیشگیری خانواده محور از طریق ازدیاد برنامه های آموزشی و فرهنگی جهت تحکیم بنیان خانواده، آموزش تعامل و شیوه های حل مسئله صحیح میان اعضای خانواده، ایجاد راهکارهای درست نظارتی و حمایتی برای فرزندان و ایجاد شبکه های حمایت اجتماعی، شاهد مدیریت و کاهش تقاضای مواد در سطح جامعه باشیم. بدون شک مداخله مراکز علمی و دانشگاه ها در سال های باقیمانده تا پایان برنامه ششم توسعه، سبب خواهد شد با گسترش اقدامات موثر و مبتنی بر شواهد در عرصه پیشگیری از مصرف مواد، استراتژی های سیستم خلاق و پویای موادمخدر و روان گردان ها ضربه پذیر شود. امید می رود در راستای آیه شریفه قرآن مجید، همگان برای احیای نفوس انسان ها، در جهاد مقدس امر مبارزه، نقش و مسئولیت خود را به درستی ایفا نماییم.
مدیر کل دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با موادمخدر ریاست جمهوری
زمستان 1397
سخن اول
اعتیاد به‌عنوان یک عامل مُخل در سلامت فردی و اجتماعی است که خسارت‌های بی‌شماری را در ابعاد مختلف اعم از فردی، خانوادگی، بهداشتی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به جوامع تحمیل نموده است. با توجه به گسترش روند جهان به سمت ایجاد زمینه‌ها و بسترهای جدید برای ناامنی‌های گسترده، بُروز تغییرات سریع فرهنگی و اجتماعی، ضعف ساختاری و ناتوانی سازمان‌ها و نهادها ناشی از روزمرگی و برنامه روزی و عدم توان برای مهار و کنترل شوک‌های اجتماعی، شاهد روند فزاینده تقاضای مواد مخدر و روانگردانها، کاهش سن، زنان‌تر شدن اعتیاد و ورود افراد شاغل و تحصیل‌کرده به چرخه اعتیاد، مواد مخدر و روانگردانها هستیم. این تهدید استراتژیک، چندوجهی، چند چهره و چند سببی که متناسب با شرایط و مقتضیات اجتماعی یکی از چهره‌های آن برجسته‌تر از سایر چهره‌ها خواهد شد، همواره به دنبال جذب مشتریان جدید بوده و با بهره‌گیری از لایه‌های مختلف مردمی، همواره به دنبال بقاء، استمرار و پویایی برای کسب سود بیشتر و قتل‌عام نوجوانان و جوانان جوامع می‌باشد.
بدون شک برای ضربه‌پذیری این سیستم هوشمند، نیازمند تحقق جامع و کامل راهبرد اجتماعی شدن هستیم تا با شکل‌گیری گفتمان و اهتمام اجتماعی، زمینه برای مشارکت کلیه لایه‌ها و طبقات مختلف جامعه فراهم گردد. به‌منظور نیل و تحقق این راهبرد در سطح کشور، در راستای بند هشتم اصل سوم قانون اساسی مبنی بر مشارکت عامه مردم در تعیین سرنوشت اجتماعی‌شان و تأکید به دولت برای به کارگیری همه امکانات به منظور فراهم کردن مشارکت مردمی در تعیین سرنوشت‌شان و نیز با توجه به بند نهم سیاستهای کلی مبارزه با مواد مخدر مبنی بر مشارکت آحاد جامعه و نیز با توجه به بند ۳۶ سیاستهای کلی برنامه پنجم توسعه در خصوص تقویت حضور و مشارکت مردم در عرصه‌های اجتماعی و بند ۵۷ سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه و ماده ۸۰ قانون برنامه ششم توسعه مبنی بر بسط و توسعه نقش مردم در حوزه مشارکت‌های گروهی و جلب مشارکت ذی‌نفعان، ضرورت شکل‌گیری مراتب زیر الزامی است که به‌اختصار به تبیین آنها پرداخته خواهد شد:
۱- پرهیز از نگاه‌های سطحی، ساده بینی، ساده‌نگری، اقدامات شتاب‌زده، تک‌بُعدی، عجولانه، هیجانی، غیر کارشناسی و همچنین اجتناب از اتخاذ رویکردهای امنیتی و سیاسی به حوزه اعتیاد.
۲ -ضرورت تغییر از سیاستهای تجویزی دولتی به سیاستهای مشارکتی و واگذاری تدریجی امور به مردم و مشارکت گسترده‌تر سازمان‌های مردمی در بخش‌های پیشگیری، درمان، زیان‌کاهی و صیانت اجتماعی از معتادان بهبودیافته و نیز تغییر رویکرد از توجه به راه‌حل‌های دولت‌محور به شیوه‌های حل مسئله با تأکید بر ابتکارات جامعه مدنی.
3- لزوم مداخله جدی تر کنشگران، متخصصان و تسهیلگران اجتماعی به‌منظور تقویت رویکرد مشارکت اجتماعی در کلیه کانون‌های مختلف اعم از مدارس، دانشگاه‌ها، محیط‌های کاری، محله‌ها و... علیه مواد مخدر و روانگردانها.
۴- ضرورت توجه به شاخص‌ها و ویژگی‌های نسل قرن بیست و یکم و شناخت زبان این نسل و حرف زدن با زبان آنان در زمینه مشارکت‌شان در عرصه اجتماعی شدن نظیر وسعت بازه‌ی ارتباطی، توانمندی علمی، الگو ناپذیری، مطالبه‌گری مستمر، فردیت گرایی همراه با نگاه منفعت‌طلبی شخصی و شکل گیری هدف‌های فردی به‌جای اهداف اجتماعی، مطالبه حقوق گرایانه (به من چه چیز می‌رسد) به‌جای نگاه وظیفه مدار و اخلاق مدار.
۵- لزوم افزایش حس مسئولیت‌پذیری، تلاشگری اجتماعی، بیداری و هوشیاری اجتماعی آحاد جامعه و ایفای نقش مسئولانه در عرصه کاهش تقاضای مواد و زدودن تنبلی اجتماعی از طریق شبکه‌سازی سمن‌ها و تلاش جمعی آنان.
6- ضرورت توجه به نقشه خُلقی جامعه در عرصه اجتماعی شدن در زمینه مبارزه نرم‌افزاری.
7- پرهیز از نگاه و اقدام دستوری و قیم مآبانه (اجتماعی کردن) و ایجاد باور به رویکرد اجتماعی شدن در لایه‌های مختلف جامعه.
۸- ضرورت تقویت مطالبه گری اجتماعی در عرصه مبارزه و ایجاد فضای نقد (تقویت فضای آزاد به‌جای فضای بسته) و بالا بردن آستانه تحمل و ظرفیت نقد عملکرد و داشتن گوش شنوا از سوی مسئولان و متولیان دستگاههای مختلف عرصه مبارزه برای مورد نقد قرار گرفتن و نیل به جامعه فاعل، عامل، منشأ اثر، پویا و گویا به‌جای جامعه ی منفعل و شنوا.
9- لزوم شفاف‌سازی و صداقت در عرصه انتقال ضعف‌ها، عدم موفقیت‌ها، آمارها و ایجاد چرخه اطلاعات در عرصه اعتیاد و امر مبارزه، به‌منظور اعتمادسازی و مشارکت آحاد جامعه.
10- لزوم درگیرشدن کلیه لایه‌ها و بخش‌های وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادها در امر مبارزه نرم‌افزاری با تزریق ژن مشارکت در همه لایه‌های اجتماعی.
۱۱ -ضرورت توجه به نشاط اجتماعی نوجوانان و جوانان به‌خصوص در محیط‌های آموزشی از طریق ایجاد پاتوق و گریزگاه در فضای مجازی و نیز سطح شهرها و روستاها برای ارضاء حس جمعی و معاشرت‌پذیری، ابراز هویت گروهی، شنیده شدن صدای آنها و تخلیه هیجانات‌شان و پرهیز از گرایش به هیجانات کاذب و مصرف مواد.
۱۲- لزوم توجه به پیوست اجتماعی کارآمد در کلیه طرح‌های اقتصادی و فرهنگی.
۱۳- ضرورت ایفای نقش و مداخله مؤثر کلیه معماران اجتماعی و گروه‌های مرجع اعم از اساتید، و ورزشکاران، هنرمندان، نخبگان، دانشجویان، دانش‌آموزان، روحانیون، اصحاب هنر، اصحاب رسانه‌ها، معلمان، صنوف، سازمان‌های مردم‌نهاد در کاهش تقاضای مواد. توضیح: باوجود بیش از ۵۲ میلیون نفر جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سالِ سالم و در معرض خطر در سطح کشور تعداد سازمان‌های مردم‌نهاد در عرصه فرهنگی و پیشگیری در نگاه بسیار خوش‌بینانه حدود ۹۷۲ سمن بوده یعنی به ازای هر ۵۴ هزار نفر جمعیت، یک سمن در عرصه پیشگیری در سطح کشور وجود دارد که رقمی بسیار ناچیز می‌باشد. ضمن آنکه کمتر شاهد اقدام تخصصی و علم سازمان‌یافته در بخشی از سمن‌های موصوف در جامعه هستیم.
۱۴ -ضرورت حمایت از سمن‌ها در دوران تولد و دوران تثبیت ازلحاظ توانمندسازی و تجهیز آنان به دانش تخصصی در عرصه کاهش تقاضا، امن کردن زمینه فعالیت آنان، تثبیت استقلال و تخصصی نمودن آنها در زمینه پیشگیری اولیه از اعتیاد در کانون‌های مختلف اعم از نهاد خانواده، مدارس، دانشگاه‌ها، محله‌ها، محیط‌های کارگری، اداری، صنعتی و نظامی و همچنین در عرصه درمان، زیان کاهی، حمایت و صیانت اجتماعی و همچنین تلاش برای شبکه‌سازی سمن‌ها، توجه به بومی‌سازی و استاندارد نمودن برنامه‌ها و آموزش‌های اجتماعی با هدف جلوگیری از اتلاف منابع.
۱۵ -در عرصه اجتماعی شدن امر مبارزه لزوم توجه همزمان و مستمر به اقدامات شناختی (علل و عوامل به وجود آورنده اعتیاد در لایه‌های مختلف جامعه)، اقدامات پیشگیرانه (فعالیت‌های آموزشی و ترویجی برای توانمندسازی آحاد جامعه)، اقدامات حمایتی (برای اقشار آسیب‌پذیر و در معرض خطر جامعه)، اقدامات مشارکتی(بهره گیری مناسب و مستمر از همکاری گروه‌های داوطلب)، اقدامات درمانی و حمایتی (برای رفع مشکلات معتادان) و اقدامات تنبیهی(برای مجازات قاچاقچیان، توزیع‌کنندگان و خرید و فروش کنندگان مواد).
۱۶ -در عرصه اجتماعی شدن امر مبارزه ضرورت تحقق:
الف) الزامات نهادی (ایفای نقش از سوی کلیه دستگاههای دولتی، نهادهای حاکمیتی و اجرایی برای ایفای نقش و سهم خود در امر مبارزه و انجام کامل تکالیف قانونی و تعهدات ناشی از اسناد فرادستی).
ب) الزامات ساختاری (برای اصلاح ساختارها و چابک سازی).
ج) الزامات حقوقی (برای رفع خلاءهای قانونی)
17- در عرصه اجتماعی شدن لزوم اعمال مدیریت سیستماتیک، هدف‌گذاری واقع‌بینانه، بهره گیری از کارشناسان و تسهیلگران محلی و باانگیزه، توجه به محتوای برنامه‌های کارآمد، پرهیز از برنامه‌های ناپخته و بی‌سرانجام، پرهیز از تعطیلی برنامه‌ها، بهره گیری از کلیه پتانسیل‌ها و ظرفیت‌ها، ایجاد دیده‌بانی مستمر و رصد وضعیت اعتیاد با ایجاد کمیته هشدار سریع در لایه‌های مختلف جامعه، انجام کارهای خلاقانه و فوق‌العاده، توجه به رویکرد پیشگیری اولیه از اعتیاد برای آحاد سالم و در معرض خطر جامعه، افزایش سطح پوشش برنامه‌های پیشگیری در کانون‌های مختلف جامعه، تغییر رویکرد از تأکید بر نتیجه (دیدگاه آماری) به تمرکز بر فرایند (دیدگاه آثاری).
18- لزوم کُنش مشترک بین نهادهای مدنی و همفکری و همکاری با نهادهای اجتماعی.
19-ضرورت اصلاح نگرش و رویکردهای حاکمیتی در قبال نهادهای مدنی و پرهیز از نگاه رقیبِ و نامحرم به آنها و اجرای برنامه‌های انبساطی توسط دولت برای توسعه مشارکت شهروندان در قالب سمن‌ها در عرصه های اجتماعی و فرهنگی و قوام بخشیدن به فعالیت‌های مستقل و درون‌زا و تقویت «مای» اجتماعی.
20 - لزوم تلاش رسانه ملی برای ایجاد مشارکت بیشتر، از سوی آحاد جامعه در عرصه پیشگیری از اعتیاد.
21- لزوم مداخله در گلوگاه‌های مؤثر در اعتیاد(افراد حاشیه‌نشین، فرزندان طلاق، فرزندان معتادان، افراد بازمانده از تحصیل و افراد بیش‌فعال) برای کنترل اعتیاد در جامعه.
22- لزوم توجه به آرامش جامعه و پرهیز از اقدامات استرس‌زا و اضطراب زا.
۲3 -ضرورت ارزیابی مستمر وضعیت اجتماعی از طریق سنسورهای اجتماعی و ایجاد هشدارهای لازم به جامعه.
۲4 -ضرورت تقویت و ایجاد حسِ برانگیزانندگی در نسل جوانان و جلوگیری از بیگانگی اجتماعی در آنان.
۲5- لزوم توجه به برنامه‌ها و فعالیت‌های کوچک و سپس تولید انبوه در عرصه اجتماعی شدن امر مبارزه.
۲6 -ضرورت فعال شدن دانشگاه‌ها و ایفای نقش توسط مراکز علمی به‌خصوص متخصصان علوم اجتماعی در عرصه اجتماعی شدن امر مبارزه.
۲7- لزوم تحقق برنامه‌ریزی در امر مبارزه به‌وسیله مردم، باهدف شکل‌گیری گفتگو، خلاقیت، بروز جنبش با هسته اصلی مردم و پرهیز از هرگونه برنامه‌ریزی برای مردم یا با مردم توسط دولت.
۲8-لزوم توجه به مؤلفه‌های اجتماعی شدن امر مبارزه نظیر ظرفیت‌سازی، سازمان‌دهی اجتماعی، تعلیم و تربیت جامعه‌ای، توجه به سرمایه‌های اجتماعی، سلامت اجتماعی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی، مشارکت فراگیر اجتماعی، تعیین‌کننده‌های اجتماعی اعتیاد، گروه‌های مرجع و ذی نفعان، بازاریابی اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی، اجتماعات محلی، امنیت اجتماعی، انسجام اجتماعی، افزایش تاب‌آوری و آستانه تحمل جامعه، توجه به عوامل خطر و عوامل محافظ در جامعه.
29- لزوم توجه به تدریجی بودن، خستگی‌ناپذیری، تعطیل ناپذیری، توجه به عمق برنامه‌ها و تقویت دانش برنامه‌ریزی، در عرصه اجتماعی شدن امر مبارزه.
30- لزوم پُر کردن حفره‌ها، خلاء ها و بسترهای به وجود آورنده اعتیاد از طریق حکمرانی خوب و ایجاد شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مطلوب با رفع بیکاری، تورم، فقر، ناامیدی، بی‌اعتمادی، اختلالات روانی و نیز فراهم کردن زمینه غنی سازی اوقات فراغت از سوی متولیان دولتی و در نتیجه شکل‌گیری احساس تعلق اجتماعی و تقویت مشارکت‌های مردمی.
۳1 – لزوم شکل‌گیری و دغدغه مستمر نسبت به اعتیاد به‌عنوان اولین اولویت آسیب‌های اجتماعی در کلیه بدنه حاکمیت و مردم و تلاش مستمر برای مهار و کنترل آن.
۳2- ضرورت شکل‌گیری کانون‌های علمی مبارزه با اعتیاد به‌منظور رفع کسری اندیشه در این عرصه با حضور اساتید و نخبگان دانشگاهی به‌منظور اتخاذ اقدامات تهاجمی علیه تقاضای مواد در جامعه.
امید می‌رود با شکل‌گیری نهضتِ فراگیر اجتماعیِ پیشگیری و کاهش تقاضای مواد، شاهد مهار و کنترل اعتیاد در سطح کشور باشیم.
حمید صرامی
مشاور دبیر کل و مدیر کل دفتر تحقیقات و آموزش
ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری- بهار 1396
سخن اول
اعتیاد، مواد مخدر و روانگردانها در عصر حاضر به عنوان یکی از بحران‌های جهانی قلمداد شده است، به گونه‌ای که تمام بخش‌های مختلف جوامع را تحت الشعاع خود قرار داده و آسیب‌های ناشی از آن کلیه شئون فردی و اجتماعی را در بر گرفته و به همین دلیل مادر آسیب ها و تهدیدات اجتماعی به شمار می‌رود. این پدیده شوم با بهره‌گیری از دو مؤلفه شامل روند فزاینده عرضه‌ی مواد مخدر و روانگردانها و نیز روند فزاینده تقاضا، سعی در جذب مشتریان جدید با استفاده از ابزار اقتصادی در معاملات بین المللی با گردش مالی ۱۴۰۰ تا ۱۶۰۰ میلیارد دلار ناشی از قاچاق مواد در جهان و همچنین ابزار سیاسی برای نفوذ استعمار و تباهی و نابودی نسل نوجوان و جوان جوامع دارد. روند رو به رشد ۱۹ درصدی تقاضای مواد و تعداد مصرف‌کنندگان از 208 میلیون نفر با نرخ شیوع مصرف 9/4 درصدی در سال ۲۰۰۶ به ۲۴۷ میلیون نفر با نرخ شیوع 2/5 درصد در سال ۲۰۱۵ میلادی، گسترش حشیش و کانابیس، آمفتامین‌ها، مواد محرک و کوکائین و تغییر الگوی مصرف مواد، رشد ۳۲۲ درصدی انواع مواد روانگردان جدید در سال ۲۰۱۷ نسبت به سال ۲۰۰۹ میلادی، افزایش مرگ و میر ناشی از مصرف بیش از اندازه و ناخالصی مواد به ۱۸۷ هزار و 100 نفر در سال ۲۰۱۳ میلادی، کاهش سن مصرف به گونه‌ای که میانگین سنی مصرف در سال ۲۰۰۱ معادل7/22 سال و در سال 2011 به 5/18 سال رسیده است، مصرف مواد در مردان و زنان به طوری که رشد مصرف در مردان سه برابر زنان در عرصه جهانی رسیده است، کاهش انگیزه برای درمان در معتادان جهان به طوری که صرفاً ده درصد افراد انگیزه مراجعه برای درمان داشته و عموما قبل از سه ماه، عود و بازگشت مجدد به چرخه اعتیاد دارند، رشد ۲۴۷ درصدی سطح زیر کشت خشخاش در کشور افغانستان به گونه که در سال ۱۹۹۷ صرفاً ۵۸ هزار هکتار زیر کشت خشخاش بوده و در سال ۲۰۱۶ این رقم به ۲۰۱ هزار هکتار افزایش یافته است و در همین راستا با رشد ۷۱ درصدی تولید تریاک در افغانستان مواجه بودیم به طوری که در سال ۱۹۹۷ تولید تریاک در افغانستان ۲۸۰۴ تن و در سال ۲۰۱۶ به ۴۸۰۰ تن رسیده است. در راستای عصر جهانیشدن نیز کشور ایران از تهدیدات برشمرده مصون نبوده به گونه‌ای که روند شیوع مصرف و تقاضای مواد در تمامی طبقات اعم از جمعیت دانش آموزی متوسطه دوم (از نیم درصد در سال ۱۳۸۱ به یک درصد در سال 1389 و به 1/2 درصد در سال 1394)، در جمعیت دانشجویی دانشگاه‌های دولتی(از یک درصد در سال 1381 به 6/2 درصد در سال 1390 و به 6/5 درصد در سال 1394)، در جمعیت کارگری به 3/22 درصد، در جمعیت عمومی نیز به 9/6 درصد در سال ۱۳۹۰ افزایش یافته است. در همین راستا الگوی مصرف مواد نیز از تریاک-شیشه، کراک افغانی به تریاک، ماری جوانا و شیشه تغییر یافته و رشد ورود زنان به چرخه اعتیاد تا حدودی افزایش داشته است. ضمن آنکه در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال کشور نگرش مثبت به مواد از 5/۱۱ درصد در سال ۱۳۸۳ به4/27 درصد نگرش بینابین و مثبت مواد در سال ۱۳۹۳ رسیده است. نیم نگاهی به علل و دلایل شروع مصرف مواد در جمعیت عمومی (۱۵ تا ۶۴ سال) در سال ۱۳۹۰ بیانگر کسب لذت، کنجکاوی، تفریح، رفع مشکلات روحی، در دسترس بودن مواد، فشار دوستان، رفع درد، کار سنگین، کاهش علائم بیماری جسمی به جز درد و رفع مشکلات جنسی بوده و این دلایل در سال ۱۳۹۴ به تفریح و تفنن، جلب توجه، کنار آمدن با مشکلات زندگی، تجربه کردن، برای لذت بیشتر از رابطه جنسی، اصرار خانواده و یا اطرافیان، ترک ماده دیگر، غلبه بر مشکل خواب یا یک مشکل جسمی، بهتر درس خواندن و بهتر انجام دادن کار یا موارد هنری، تغییر یافته است.
غرض از بیان مقدمه فوق این است که پیش‌بینی وضعیت آینده اعتیاد، مواد مخدر و روانگردانها، پیامدها و مشکلات فرارو، در جهان و کشورمان چگونه خواهد بود؟
بر اساس وضعیت آتی اعتیاد و مواد مخدر و روانگردانها شواهد، حکایت از موارد زیر دارد:
الف) احتمال افزایش مصرف و قاچاق مواد: مهاجرت و رشد شهرنشینی و حاشیه نشینی و احساس تبعیض، الگوی رشد جمعیت و نبود وضعیت اقتصادی مناسب، شکل‌گیری الگوهای جدید روابط اجتماعی، فقدان مهارت غنی‌سازی اوقات فراغت، دستیابی به لذت طلبی افراطی، تغییر ارزش‌های سنتی، بروز خرده فرهنگ ها، تضعیف باورهای اخلاقی و مذهبی، تشدید اختلالات روانی ناشی از عصر فرا مدرنیته، تضعیف کارکرد والدین در صیانت از فرزندان به دلیل عدم حضور موثر در منزل، ضعف مهارت‌های فردی و اجتماعی در نسل جدید، همگی دلالت بر افزایش مصرف و قاچاق مواد در کشورهای جهان خواهد داشت به گونه‌ای که پیش‌بینی شده جوامع در سال ۲۰۵۰ با افزایش ۲۵ درصدی مصرف مواد در معتادان مشکل دار مواجه خواهند شد.
ب) تغییر الگو و نوع مواد مصرفی با وسعت و دامنه تنوع آنها: بروز مواد نوظهور روانگردان‌های جدید (NPS) با ماهیت قانونی با تولید آسان، گسترش انواع ماری‌جوانا، موادمحرک و کوکایین، وجود مواد استنشاقی، زمینه ساز تغییر الگوی مصرف مواد و استفاده همزمان از چند نوع ماده را فراهم خواهد ساخت.
ج) تغییر در وضعیت مصرف کنندگان: کاهش سن مصرف کنندگان به دلیل پیروی از سبک های زندگی غربی و مصرف مواد جدید، ناکامی جوانان در دستیابی به اهداف اقتصادی و در نتیجه گرایش به مصرف مواد یا کسب درآمد نامشروع از طریق خرده فروشی و قاچاق مواد، افزایش ورود زنان ناشی از حضور آنان در بازار کار و آسیب پذیری‌شان، زنان باردار مصرف کننده مواد، ورود افراد تحصیل‌کرده، شاغلین، فرزندان طلاق برای رهایی از مشکلات روانی به جرگه مصرف مواد، افزایش مرگ و میر به خصوص ناشی از مصرف مواد اپیوییدی به دلیل ناخالصی و مصرف بیش از حد، کاهش انگیزه برای درمان در معتادان و عود مجدد به اعتیاد، افزایش ایدز ناشی از روابط کنترل نشده جنسی به دلیل مصرف مواد روانگردان، افزایش نگرانی و کاهش اعتماد عمومی جامعه، از دیگر پیامدهای وضعیت مصرف مواد در آینده می باشد.
د) بهره‌گیری از روش‌های جدید و دست‌کاری ژنتیکی برای تولید مواد شیمیایی متنوع و نیز بهره گیری از روش های دیجیتال برای افزایش تجارت عرضه مواد و پیچیده‌تر شدن پولشویی ناشی از قاچاق مواد: بهره‌گیری از شبکه‌های سایبری شبکه تاریک(Dark net) بازار مجازی و پناهگاه های امن برای خریداران و فروشندگان مواد با دشوار بودن شناسایی هویت مالکان و مصرف کنندگان و همچنین بهره‌گیری از شبکه های ماهواره ای برای ترویج باورهای غلط و فریب‌های فرهنگی و در نتیجه افزایش مشتریان جدید در عرصه مصرف مواد، از دیگر دغدغه‌های جدی در آینده اعتیاد می‌باشد.
ه) توسعه تجارت غیر قانونی: ورود پیشسازهای شیمیایی در چرخه تولید مواد صنعتی و داروهای غیرمجاز از یک سو سبب افزایش تولید مواد و از سوی دیگر سبب افزایش پولشویی و ورود پول‌های کثیف به چرخه اقتصادی کشور خواهد شد.
و) استمرار، گسترش و تولید مواد در کشور افغانستان: روند رشد جمعیتی در کشور افغانستان، ابتلای بیش از سه میلیون نفر از مردم این کشور به مصرف مواد سنگین، تثبیت جایگاه این کشور در تولید مشتقات خشخاش، رشد بازار مصرف مواد در برخی از کشورهای همسایه و افزایش قاچاق مواد از خاک ایران از دیگر نگرانی‌های وضعیت مواد مخدر و روانگردان ها در آینده است.
ز) مواجهه دستگاههای مبارزهکننده با سختیهای فراوان: تلاش قاچاقچیان برای دستیابی به بازارهای جدید ناشی از تثبیت روند مصرف در کشورهای توسعهیافته و تلاش برای تغییر مسیر ورود مواد از خشکی به دریا، زمینه را برای دسترسی راحتتر به مواد در کشورمان رقم خواهد زد.
ط) افزایش کشت و تولید خانگی زیرزمینی کانابیس: در حال حاضر در برخی کشورها نظیر کشور انگلستان، با رونق شدید کشت و تولید خانگی کانابیس با درصد THC مختلف مواجه هستیم. بدون شک این موضوع در سایر کشورها در آتی با شتاب بیشتر ادامه خواهد یافت که زمینه‌ساز افزایش مصرف این ماده را در بر خواهد داشت.
ی) خلاءهای قانونی: به دلیل پویایی سیستم مواد مخدر و روانگردانها و ضعف قوانین به روز، کارآمد و نبود آیین دادرسی ویژه جرائم موادمخدر، سبب افزایش فرار قاچاقچیان از مصادره اموال و دارایی‌ها و در نتیجه کاهش مصادره اموال آنان خواهدشد که زمینه ساز تجری مجرمین خواهد شد.
ک) کاهش مانایی در درمان: افزایش عود اعتیاد ناشی از ضعف اثربخشی پروتکل‌های درمانی و کاهش آسیب و اقدامات تک بعدی و بعضاً ناکارآمد و عقب ماندن سیستم ضد اعتیاد از سیستم اعتیاد، سبب منفعل بودن دستگاههای مبارزه را در بر خواهد داشت.
بدون شک برای آنکه به‌توانیم هوشمندانه و فعالانه به سیستم اعتیاد، مواد مخدر و روانگردانها ضربه اساسی وارد کنیم، نیازمند جهت‌گیری‌های مناسب و اقدامات ویژه و خروج از روزمرگی و اقدامات اداری هستیم.
نیل به این موضوع نیازمند توجه جدی به امور مطالعاتی و پژوهشی به منظور تقویت مرزهای دانش اعتیاد و مبتنی نمودن اقدامات بر شواهد علمی، تعمیق روابط بین مراکز دانشگاهی، حوزه های علمیه و موسسات علمی با ستاد مبارزه با مواد مخدر، تقویت دانش برنامه ریزی منسجم با بررسی تکنیک ها و تاکتیک ها و اولویت دادن به برنامه های اثربخشی به‌منظور سلب ابتکار عمل از قاچاقچیان، ایجاد حساسیت و دغدغه، تحرک و نقشآفرینی موثر در مسئولان لایه‌های مختلف جامعه اعم از سیاستگذاران و مسؤولین اجرایی، ارزشیابی مستمر عملکرد و فعالیت‌های دستگاه‌ها به منظور بررسی میزان اثربخشی و تقویت برنامه‌های موثر، بهره‌گیری وسیع‌تر از شبکه‌های مردمی در امر مبارزه و تغییر رویکرد از سیاستهای تجویزی دولتی به سیاستهای مشارکتی، دارد.
بدون تردید نقش موثرتر اندیشمندان، نخبگان، فرهیختگان، اساتید گرانقدر برای پیوستن به جهاد مقدس مبارزه، امری ضروری است.
فرصت را مغتنم شمرده، آمادگی ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری را برای حمایت از پایان نامه های تحصیلات تکمیلی و نیز طرح های ویژه اعلام می‌دارد. امید می‌رود شاهد ایجاد جهش در کلیه دانشگاه ها از طریق تقویت مبانی پژوهشی برای مهار و کنترل اعتیاد در سطح کشور اسلامی مان باشیم.(ان‌شاءالله)
حمید صرامی
مشاور دبیر کل و مدیر کل دفتر تحقیقات و آموزش
ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری- زمستان 1395
