اعتیاد، مواد مخدر و روانگردانها در عصر حاضر به عنوان یکی از بحران‌های جهانی قلمداد شده است، به گونه‌ای که تمام بخش‌های مختلف جوامع را تحت الشعاع خود قرار داده و آسیب‌های ناشی از آن کلیه شئون فردی و اجتماعی را در بر گرفته و به همین دلیل مادر آسیب ها و تهدیدات اجتماعی به شمار می‌رود. این پدیده شوم با بهره‌گیری از دو مؤلفه شامل روند فزاینده عرضه‌ی مواد مخدر و روانگردانها و نیز روند فزاینده تقاضا، سعی در جذب مشتریان جدید با استفاده از ابزار اقتصادی در معاملات بین المللی با گردش مالی ۱۴۰۰ تا ۱۶۰۰ میلیارد دلار ناشی از قاچاق مواد در جهان و همچنین ابزار سیاسی برای نفوذ استعمار و تباهی و نابودی نسل نوجوان و جوان جوامع دارد. روند رو به رشد ۱۹ درصدی تقاضای مواد و تعداد مصرف‌کنندگان از 208 میلیون نفر با نرخ شیوع مصرف 9/4 درصدی در سال ۲۰۰۶ به ۲۴۷ میلیون نفر با نرخ شیوع 2/5 درصد در سال ۲۰۱۵ میلادی، گسترش حشیش و کانابیس، آمفتامین‌ها، مواد محرک و کوکائین و تغییر الگوی مصرف مواد، رشد ۳۲۲ درصدی انواع مواد روانگردان جدید در سال ۲۰۱۷ نسبت به سال ۲۰۰۹ میلادی، افزایش مرگ و میر ناشی از مصرف بیش از اندازه و ناخالصی مواد به ۱۸۷ هزار و 100 نفر در سال ۲۰۱۳ میلادی، کاهش سن مصرف به گونه‌ای که میانگین سنی مصرف در سال ۲۰۰۱ معادل7/22 سال و در سال 2011 به 5/18 سال رسیده است، مصرف مواد در مردان و زنان به طوری که رشد مصرف در مردان سه برابر زنان در عرصه جهانی رسیده است، کاهش انگیزه برای درمان در معتادان جهان به طوری که صرفاً ده درصد افراد انگیزه مراجعه برای درمان داشته و عموما قبل از سه ماه، عود و بازگشت مجدد به چرخه اعتیاد دارند، رشد ۲۴۷ درصدی سطح زیر کشت خشخاش در کشور افغانستان به گونه که در سال ۱۹۹۷ صرفاً ۵۸ هزار هکتار زیر کشت خشخاش بوده و در سال ۲۰۱۶ این رقم به ۲۰۱ هزار هکتار افزایش یافته است و در همین راستا با رشد ۷۱ درصدی تولید تریاک در افغانستان مواجه بودیم به طوری که در سال ۱۹۹۷ تولید تریاک در افغانستان ۲۸۰۴ تن و در سال ۲۰۱۶ به ۴۸۰۰ تن رسیده است. در راستای عصر جهانیشدن نیز کشور ایران از تهدیدات برشمرده مصون نبوده به گونه‌ای که روند شیوع مصرف و تقاضای مواد در تمامی طبقات اعم از جمعیت دانش آموزی متوسطه دوم (از نیم درصد در سال ۱۳۸۱ به یک درصد در سال 1389 و به 1/2 درصد در سال 1394)، در جمعیت دانشجویی دانشگاه‌های دولتی(از یک درصد در سال 1381 به 6/2 درصد در سال 1390 و به 6/5 درصد در سال 1394)، در جمعیت کارگری به 3/22 درصد، در جمعیت عمومی نیز به 9/6 درصد در سال ۱۳۹۰ افزایش یافته است. در همین راستا الگوی مصرف مواد نیز از تریاک-شیشه، کراک افغانی به تریاک، ماری جوانا و شیشه تغییر یافته و رشد ورود زنان به چرخه اعتیاد تا حدودی افزایش داشته است. ضمن آنکه در جمعیت ۱۵ تا ۶۴ سال کشور نگرش مثبت به مواد از 5/۱۱ درصد در سال ۱۳۸۳ به4/27 درصد نگرش بینابین و مثبت مواد در سال ۱۳۹۳ رسیده است. نیم نگاهی به علل و دلایل شروع مصرف مواد در جمعیت عمومی (۱۵ تا ۶۴ سال) در سال ۱۳۹۰ بیانگر کسب لذت، کنجکاوی، تفریح، رفع مشکلات روحی، در دسترس بودن مواد، فشار دوستان، رفع درد، کار سنگین، کاهش علائم بیماری جسمی به جز درد و رفع مشکلات جنسی بوده و این دلایل در سال ۱۳۹۴ به تفریح و تفنن، جلب توجه، کنار آمدن با مشکلات زندگی، تجربه کردن، برای لذت بیشتر از رابطه جنسی، اصرار خانواده و یا اطرافیان، ترک ماده دیگر، غلبه بر مشکل خواب یا یک مشکل جسمی، بهتر درس خواندن و بهتر انجام دادن کار یا موارد هنری، تغییر یافته است.
غرض از بیان مقدمه فوق این است که پیش‌بینی وضعیت آینده اعتیاد، مواد مخدر و روانگردانها، پیامدها و مشکلات فرارو، در جهان و کشورمان چگونه خواهد بود؟
بر اساس وضعیت آتی اعتیاد و مواد مخدر و روانگردانها شواهد، حکایت از موارد زیر دارد:
الف) احتمال افزایش مصرف و قاچاق مواد: مهاجرت و رشد شهرنشینی و حاشیه نشینی و احساس تبعیض، الگوی رشد جمعیت و نبود وضعیت اقتصادی مناسب، شکل‌گیری الگوهای جدید روابط اجتماعی، فقدان مهارت غنی‌سازی اوقات فراغت، دستیابی به لذت طلبی افراطی، تغییر ارزش‌های سنتی، بروز خرده فرهنگ ها، تضعیف باورهای اخلاقی و مذهبی، تشدید اختلالات روانی ناشی از عصر فرا مدرنیته، تضعیف کارکرد والدین در صیانت از فرزندان به دلیل عدم حضور موثر در منزل، ضعف مهارت‌های فردی و اجتماعی در نسل جدید، همگی دلالت بر افزایش مصرف و قاچاق مواد در کشورهای جهان خواهد داشت به گونه‌ای که پیش‌بینی شده جوامع در سال ۲۰۵۰ با افزایش ۲۵ درصدی مصرف مواد در معتادان مشکل دار مواجه خواهند شد.
ب) تغییر الگو و نوع مواد مصرفی با وسعت و دامنه تنوع آنها: بروز مواد نوظهور روانگردان‌های جدید (NPS) با ماهیت قانونی با تولید آسان، گسترش انواع ماری‌جوانا، موادمحرک و کوکایین، وجود مواد استنشاقی، زمینه ساز تغییر الگوی مصرف مواد و استفاده هم‌زمان از چند نوع ماده را فراهم خواهد ساخت.
ج) تغییر در وضعیت مصرف کنندگان: کاهش سن مصرف کنندگان به دلیل پیروی از سبک های زندگی غربی و مصرف مواد جدید، ناکامی جوانان در دستیابی به اهداف اقتصادی و در نتیجه گرایش به مصرف مواد یا کسب درآمد نامشروع از طریق خرده فروشی و قاچاق مواد، افزایش ورود زنان ناشی از حضور آنان در بازار کار و آسیب پذیری‌شان، زنان باردار مصرف کننده مواد، ورود افراد تحصیل‌کرده، شاغلین، فرزندان طلاق برای رهایی از مشکلات روانی به جرگه مصرف مواد، افزایش مرگ و میر به خصوص ناشی از مصرف مواد اپیوییدی به دلیل ناخالصی و مصرف بیش از حد، کاهش انگیزه برای درمان در معتادان و عود مجدد به اعتیاد، افزایش ایدز ناشی از روابط کنترل نشده جنسی به دلیل مصرف مواد روانگردان، افزایش نگرانی و کاهش اعتماد عمومی جامعه، از دیگر پیامدهای وضعیت مصرف مواد در آینده می باشد.
د) بهره‌گیری از روش‌های جدید و دست‌کاری ژنتیکی برای تولید مواد شیمیایی متنوع و نیز بهره گیری از روش های دیجیتال برای افزایش تجارت عرضه مواد و پیچیده‌تر شدن پولشویی ناشی از قاچاق مواد: بهره‌گیری از شبکه‌های سایبری شبکه تاریک(Dark net) بازار مجازی و پناهگاه های امن برای خریداران و فروشندگان مواد با دشوار بودن شناسایی هویت مالکان و مصرف کنندگان و همچنین بهره‌گیری از شبکه های ماهواره ای برای ترویج باورهای غلط و فریب‌های فرهنگی و در نتیجه افزایش مشتریان جدید در عرصه مصرف مواد، از دیگر دغدغه‌های جدی در آینده اعتیاد می‌باشد.
ه) توسعه تجارت غیر قانونی: ورود پیشسازهای شیمیایی در چرخه تولید مواد صنعتی و داروهای غیرمجاز از یک سو سبب افزایش تولید مواد و از سوی دیگر سبب افزایش پولشویی و ورود پول‌های کثیف به چرخه اقتصادی کشور خواهد شد.
و) استمرار، گسترش و تولید مواد در کشور افغانستان: روند رشد جمعیتی در کشور افغانستان، ابتلای بیش از سه میلیون نفر از مردم این کشور به مصرف مواد سنگین، تثبیت جایگاه این کشور در تولید مشتقات خشخاش، رشد بازار مصرف مواد در برخی از کشورهای همسایه و افزایش قاچاق مواد از خاک ایران از دیگر نگرانی‌های وضعیت مواد مخدر و روانگردان ها در آینده است.
ز) مواجهه دستگاههای مبارزهکننده با سختیهای فراوان: تلاش قاچاقچیان برای دستیابی به بازارهای جدید ناشی از تثبیت روند مصرف در کشورهای توسعهیافته و تلاش برای تغییر مسیر ورود مواد از خشکی به دریا، زمینه را برای دسترسی راحتتر به مواد در کشورمان رقم خواهد زد.
ط) افزایش کشت و تولید خانگی زیرزمینی کانابیس: در حال حاضر در برخی کشورها نظیر کشور انگلستان، با رونق شدید کشت و تولید خانگی کانابیس با درصد THC مختلف مواجه هستیم. بدون شک این موضوع در سایر کشورها در آتی با شتاب بیشتر ادامه خواهد یافت که زمینه‌ساز افزایش مصرف این ماده را در بر خواهد داشت.
ی) خلاءهای قانونی: به دلیل پویایی سیستم مواد مخدر و روانگردانها و ضعف قوانین به روز، کارآمد و نبود آیین دادرسی ویژه جرائم موادمخدر، سبب افزایش فرار قاچاقچیان از مصادره اموال و دارایی‌ها و در نتیجه کاهش مصادره اموال آنان خواهدشد که زمینه ساز تجری مجرمین خواهد شد.
ک) کاهش مانایی در درمان: افزایش عود اعتیاد ناشی از ضعف اثربخشی پروتکل‌های درمانی و کاهش آسیب و اقدامات تک بعدی و بعضاً ناکارآمد و عقب ماندن سیستم ضد اعتیاد از سیستم اعتیاد، سبب منفعل بودن دستگاههای مبارزه را در بر خواهد داشت.
بدون شک برای آنکه به‌توانیم هوشمندانه و فعالانه به سیستم اعتیاد، مواد مخدر و روانگردانها ضربه اساسی وارد کنیم، نیازمند جهت‌گیری‌های مناسب و اقدامات ویژه و خروج از روزمرگی و اقدامات اداری هستیم.
نیل به این موضوع نیازمند توجه جدی به امور مطالعاتی و پژوهشی به منظور تقویت مرزهای دانش اعتیاد و مبتنی نمودن اقدامات بر شواهد علمی، تعمیق روابط بین مراکز دانشگاهی، حوزه های علمیه و موسسات علمی با ستاد مبارزه با مواد مخدر، تقویت دانش برنامه ریزی منسجم با بررسی تکنیک ها و تاکتیک ها و اولویت دادن به برنامه های اثربخشی به‌منظور سلب ابتکار عمل از قاچاقچیان، ایجاد حساسیت و دغدغه، تحرک و نقشآفرینی موثر در مسئولان لایه‌های مختلف جامعه اعم از سیاستگذاران و مسؤولین اجرایی، ارزشیابی مستمر عملکرد و فعالیت‌های دستگاه‌ها به منظور بررسی میزان اثربخشی و تقویت برنامه‌های موثر، بهره‌گیری وسیع‌تر از شبکه‌های مردمی در امر مبارزه و تغییر رویکرد از سیاستهای تجویزی دولتی به سیاستهای مشارکتی، دارد.
بدون تردید نقش موثرتر اندیشمندان، نخبگان، فرهیختگان، اساتید گرانقدر برای پیوستن به جهاد مقدس مبارزه، امری ضروری است.
فرصت را مغتنم شمرده، آمادگی ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری را برای حمایت از پایان نامه های تحصیلات تکمیلی و نیز طرح های ویژه اعلام می‌دارد. امید می‌رود شاهد ایجاد جهش در کلیه دانشگاه ها از طریق تقویت مبانی پژوهشی برای مهار و کنترل اعتیاد در سطح کشور اسلامی مان باشیم.(ان‌شاءالله)
حمید صرامی
مشاور دبیر کل و مدیر کل دفتر تحقیقات و آموزش
ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری- زمستان 1395
